ظهور دوباره‌ی‌ زیگموند فروید

ظهور دوباره‌ی‌ زیگموند فروید

• ۲۷ بهمن ۱۳۹۶
• گزارش, مختص اعضای ویژه

مهمانی در رستوران هارلم، در اتاق‌های خصوصی طبقه پایین، برگزار می‌شود. جشنی که مملو از جمعیت، و در مقیاس یک رویداد علمی، باشکوه است. بسیاری از زنان لباس‌های مهمانی پر زرق و برق به تن دارند. مردان کراوات‌های گران‌قیمتی زده‌اند. همگی عینک‌های مد روزی به چشم دارند. آن سو در کنار بار، جو لدو ریش‌بزی ایستاده که برای تحقیق نوآورانه‌اش در مورد ترس، و همچنین گروه راک-اند-رول متشکل از دانشمندانش، معروف است. سرآشپز مشهور که مالک رستوران است شخصاً از مهمان‌ها پذیرایی می‌کند.

این گردهمایی به دلایل دیگری غیرعادی است. یکی از مزایای پیدایش عصب-روانکاوی این است که در آن مفاهیم روانکاوی مانند تکانه‌های واپس‌زده و رانه‌های ناآگاه همچنان مهم و مرتبط با مطالعات نوروبیولوژی عصر حاضر تلقی می‌شوند. اگر به نظرتان عجیب است به یاد بیاورید که فروید، مبدع روانکاوی، هم در واقع ابتدا کارش را با عصب‌شناسی و تشریح مغز خرچنگ‌ها آغاز کرد. البته در اواخر قرن نوزدهم علوم مغز بسیار ابتدایی بود و حتی موارد اولیه‌ای مانند نحوه‌ی کار نورون‌ها هم ناشناخته بود. فروید بعداً علم عینی را رها کرد و روشی ذهنی را -بر اساس گفته‌های بیمارانش درباره‌ی محتواهای ذهنی‌شان- برای فهم عملکرد ذهن گسترش داد. روانکاوی، زمینه‌ای که او مبدعش شد، در ابتدا روشی برای کمک به افراد محنت‌زده بود ولی در قرن بیستم به نظریه‌ای یکه‌تاز و پرنفوذ درباره‌ی ذهن انسان بدل شد.

نظریه‌ی فروید، که در دهه‌ی ۱۸۹۰ آن را صورت‌بندی کرد و بعدها چند بار در آن تجدیدنظر کرد، هم جامع و هم رادیکال بود. لب مطلب آن این است که ما خود را نمی‌شناسیم. در صورت‌بندی او ذهن دائماً امیال نیرومندی می‌سازد که واپس‌زده می‌شوند (در درون ما، حتی قبل از اینکه از آن آگاه شویم سانسور می‌شوند). بیشتر افکار و اعمال ما، بدون اینکه مطّلع باشیم، توسط این تکانه‌های ناآگاه شکل می‌گیرد. رویاها، لغزش‌های زبانی و سیمپتوم‌های روانپزشکی ما نتیجه‌ی امیالی‌اند که از سوی سانسور درونی تحریف شده‌اند. در کلام‌درمانی –کاری که روانکاو انجام می‌دهد- درمانگر سعی می‌کند که به بیمار کمک کند تا متوجه این تحریفات ذهنی بشود و کشمکش‌های ناآگاهی را که باعث عوارض‌اند تفسیر کند و در معرض هشیاری قرار دهد.

بعد از فروید، روان‌کاوی دستخوش چندپارگی شد و مکاتب فکری متعددی از آن سر برآورد اما ایده‎‌ی اینکه جهان درونی متشکل از تعارضات ناآگاه است، و این انگاره که تجارب ذهنی بامعنا و مهم هستند، در هسته‌ی این دیدگاه نسبت به طبیعت انسانی باقی ماند. در این حین، عصب-زیست‌شناسی –مطالعه علمی مغز فیزیکی- در جهت دیگری تطور یافت. علم اعصاب بر پیچ و مهره مغز متمرکز می‌شد: سلول‌های عصبی چگونه با پالس‌های الکتریکی و شیمیایی ارتباط برقرار می‌کنند، مغز چگونه می‌آموزد، محاسبه می‌کند و به خاطر می‌آورد. اما علم اعصاب از تجارب ذهنی اجتناب می‌کرد و به آن چه می‌توان سنجید و مشاهده کرد می‌چسبید.

تا پایان قرن بیستم، حتی به نظر نمی‌رسید که این دو رشته، یعنی روانکاوی و علم اعصاب، راجع به یک چیز یکسان صحبت می‌کنند. روانکاوی ایده‌ی آزمون فرضیات از طریق آزمایشات تجربی را برنمی‌تافت. علم اعصاب ادعا می‌کرد که مغز را توضیح می‌دهد اما به زیباترین فرآورده آن بی‌اعتنا بود: دریافت‌های درونی و درخشان آگاهی در انسان.

عصب-‎روان‌شناس و روانکاو اهل آفریقای جنوبی مارک سولمز، معاون انجمن عصب-روانکاوی بین‌المللی، می‎گوید که این هم مایه‌ی شرمندگی و هم یک فرصت فکری فوق‌العاده است. عصب-روان‌کاوی پروژه‌ی مادام‌العمر اوست، و بیشتر از هر شخص دیگری، امشب مهمانی او است. او در اطراف اتاق پرسه می‌زند، هر دو گونه‌ی زنان را می‌بوسد، دوستان قدیمی را در آغوش می‌گیرد. اگر او اندکی شبیه یک اوانجلیست به نظر می‌ر‌سد که مشغول شکار نوکیش‌ها است، توجیه دارد. سولمز عمیقاً معتقد است که ارتباط مجدد میان روان‌کاوی و علم اعصاب کاملاً ضروری است و این تنها راهی است که ما حقیقتاً به درک حقیقی مغز نائل خواهیم شد.

مساله نه اثبات به حق بودن فروید، بلکه به کار بردن تکنیک‌های زیست‌شناسی مدرن برای کند و کاو در برخی از ماندگارترین ایده‌های اوست. مطالعه‌ی ذهن را بایستی به مطالعه مغز برگرداند. سولمز در این باره می‌گوید، «تمام ماجرای عصب-روان‌کاوی همین است: خمیره‌ی واقعی شخص خاصی بودن چه ارتباطی با بافت و فیزیولوژی و آناتومی و شیمی مغز دارند؟» روان‌کاوی نظریات پربصیرت و مهیجی در مورد عواطف، افکار ناآگاه و ماهیت ذهن دارد. عصب-زیست‌شناسی توانایی آزمون این ایده‌ها با ابزارهای قدرتمند و دقت تجربی را دارد. این دو حوزه در کنار هم ممکن است سرانجام به گریزپاترین پرسش همه اعصار پاسخ بدهند: چگونه رویاها، فانتزی‌ها، خاطرات و احساسات یعنی خود ذهنی از یک کپه گوشت پدیدار می‌شوند؟