میل در نظریه لکانی

• ۹ مهر ۱۴۰۲
• چشم‌انداز روانکاوانه

چشم‌انداز روانکاوانه

ایگو به مثابه توهم

لکان معتقد بود که ایگو محصول یک توهم است که در «مرحله آینه‌ای» به وجود می‌آید. در این مرحله، نوزاد بازتاب خود را می‌بیند و با این تصویر آینه‌ای همذات‌پنداری می‌کند و یک ایگوی ایده‌آل و ناقص را شکل می‌دهد. از نظر لکان، ایگو نمایانگر این تصور از خود بیگانه و کاذب است و کارکردهای آن اغلب به تداوم خودفریبی و فاصله گرفتن فرد از اشتیاق‌های واقعی‌اش کمک می‌کند. کوتاه سخن آنکه نوزاد از بدو تولد با اید متولد می‌شود و سپس ایگو و سوپرایگو شکل می‌گیرند.

اجازه دهید با یک مثال کمی مفهوم شکل‌گیری ایگو را تشریح کنم. همانطور که وجود کوزه براساس نیستی و خلاء درون آن تعریف می‌شود، هستی سوژه انسانی هم براساس خلاء آن تعریف می‌شود. سوژه مدام در تلاش است با تصویری که در بیرون است، آن خلاء را پر کند. به همین جهت ایگو به یک منبع خیالی بدل می‌شود و کمک می‌کند تا این خلاء با چیزی پرگردد و قابل تحمل شود.

زمانی‌که یک‌نفر درباره خودش حرف می‌زند و صفاتی را به خود نسبت می‌دهد در واقع با حیطه خیالی او مواجه هستیم. او از ایده‌آل خودش صحبت می‌کند. در واقع او از تصویری که با آن همانندسازی کرده، سخن می‌گوید. در این راستا هم نمی‌توان از فرافکنی سوژه صحبت کرد چراکه در فرافکنی باید ایگویی از قبل بوده باشد تا بتوان این کار را انجام داد ولی همانطور که گفته‌ام، ایگو متولد شده‌ی مرحله آیینه‌ای است و اساسا برای پرکردن خلاء است.

در نتیجه ایگو اولین همانندسازی سوژه با خودش در آینه است. سوژه با خودش به عنوان اولین دیگری همانندسازی می‌کند. تفاوت لکان در اینجا با آنا فروید این است که این مسئله توانمندی ایگو نیست بلکه خیال‌پردازی ایگو است. در حقیقت ما خودمان را نمی‌شناسیم و فقط تصور می‌کنیم که خود را می‌شناسیم.

میل در نظریه لکانی

لکان بر ناآگاه به عنوان ساختاری مانند زبان تأکید کرد. برای لکان، میل واقعی سوژه اغلب توسط نظام‌های زبانی و نمادینی که سوژه در آن درگیر شده است، پنهان می‌شود.

شناساندن اشتیاق سوژه به او به معنای کمک برای مقابله و درک این خواسته‌های مبهم است که اغلب در زیر لایه‌های انتظارات اجتماعی، قراردادهای زبانی و خودانگاره‌های نادرست پنهان هستند.

ما در یک نظام زبانی به دنیا می‌آییم که قبل از ما هم وجود داشته. بنابراین اخلاقیات و ارزش‌هایی هم قبل از ما وجود داشته است. پس ما در زبانی که زبان دیگری است به دنیا می‌آییم و با زبان «دیگری» داریم صحبت می‌کنیم. وقتی هم که از طریق دیگری به بیان نیازها و خواست‌هایمان می‌پردازیم، همیشه یک خلأیی باقی می‌ماند زیرا هیچگاه تمام و کمال نمی‌توان مقصود را رساند. این کم‌بودگی هیچ وقت با هیچ چیز پر نمی‌شود و خلأیی است که دور آن می‌چرخیم. با هر چیزی هم که بخواهیم آن را پر کنیم، خیالی می‌شود. همین امر موجب می‌شود تا مقدمات نمادین کردن فراهم آید و سوژه آرام آرام به این درک دست پیدا کند که آن تصویر من نیستم.

تضاد با روانشناسی ایگو

روانشناسی ایگو که از نظریه فرویدی برخاسته است، بر ظرفیت‌های انطباقی ایگو تأکید می‌کند. هدف درمانی در روانشناسی ایگو اغلب تقویت ایگو است تا بتواند تضادهای درونی و واقعیت‌های بیرونی را بهتر مدیریت کند.

لکان این موضوع را مشکل‌ساز می‌دانست، زیرا از دیدگاه او، تقویت ایگو به معنای تقویت تصویر واهی از خود و بیگانگی بیشتر سوژه از اشتیاق واقعی‌‌اش است.

در اصل، در حالی که هدف روانشناسی ایگو تقویت ایگو برای رویارویی بهتر با جهان بود، روانکاوی لکانی به دنبال لایه‌برداری از لایه‌های توهم، فریب و بیگانگی بود تا سوژه را با میل واقعی خود آشنا کند.