تعامل مادر-کودک در دوران جدایی-تفرد

تعامل مادر-کودک در دوران جدایی-تفرد

• ۸ دی ۱۳۹۹
• آموزش روانکاوی, مختص اعضای ویژه

تعامل مادر-کودک در دوران جدایی-تفرد

بحث نظری

هفته‌های اول زندگی خارج رحمی نوزاد را مالر مرحلۀ اتیسم بهنجار[۱] نامیده است. این مرحلۀ اتیستیک بهنجار که از تولد تا حدود ماه دوم زندگی به طول می‌انجامد، با «مرحلۀ تمایزنایافتۀ»[۲] هارتمن، کریس و لوونستاین مطابقت دارد. در این مرحله برای نوزاد هیچ تمایز مشهودی میان واقعیت درونی و بیرونی وجود ندارد و به نظر می‌رسد هیچ تمایزی بین خودش و محیط بی‌جان پیرامونش قائل نیست.

به نظر می‌رسد وقتی که کودک به تدریج وارد مرحلۀ همزیستی می‌شود، آگاهی مبهمی از این پیدا می‌کند که آنچه فشارهای غریزی او را برطرف می‌کند از دنیای بیرونی آمده، حال آنکه انباشت دردناک فشار از درون خودش نشأت می‌گیرد. برای آن که این شناخت مبهم وجود داشته باشد، باید در طول مرحلۀ همزیستی برخی تمایزهای مقدماتی ایگو در کار باشند. در سازمان درون‌روانی نوزاد مرزهای بین خود و مادر هنور هم کم و بیش متلاقی و درهم‌آمیخته‌اند. وقتی که کودک برای مدت کوتاهی در حال گرسنگی باشد، این مرزها برایش مجزا هستند و زمانی که لذت و ارضا را تجربه می‌کند، مجدداً ناپدید می‌شوند.

در پایان ماه پنجم و در طول ماه ششم شاهد ظهور تدریجی مرحلۀ همزیستی از دل وحدت دوگانه[۳] هستیم. اما پیش از این، درست در اوج مرحلۀ همزیستی در حدود پنج ماهگی، می‌توانیم شروع مرحلۀ بعدی، یعنی جدایی-تفرد[۴] را ملاحظه کنیم. مطالعات مقدماتی، به توصیفاتی ابتدایی از چهار خصیصۀ زیرمرحله‌های جدایی-تفرد انجامیده است که بر اساس فرض ما در تمام نوزادان بهنجار به وقوع می‌پیوندند.

1. اولین زیرمرحلۀ فرایند تفرد، یعنی تمایزیابی[۵]، در سن چهار یا پنج ماهگی آغاز می‌شود و به مدت چهار یا پنج ماه به طول می‌انجامد. این [زیرمرحله] با کاهش وابستگی بدنی به مادر، که تا پیش از این تمام و کمال بوده است، مشخص می‌شود. این زیرمرحله با رشد و نمو کارکردهای حرکتی جزئی نظیر چهار دست و پا رفتن، بالا رفتن و ایستادن مصادف است. همچنین، کودک اکنون شروع به تماشای ورای میدان دید بی‌واسطه‌اش می‌کند (وارسی کردن) و در هماهنگی میان دست، دهان و چشمانش پیشرفت می‌کند. او با استفاده از کل بدنش فعالانه لذت خود را ابراز می‌کند، به اشیاء (اُبژه‌ها) و پیگیری اهداف علاقه نشان می‌دهد و به جستجوی لذت و تحریک، فعالانه به سوی دنیای بیرونی روی می‌آورد. بررسی‌های حسی-حرکتی بدوی نوزاد از صورت، مو و دهان مادر، همچون بازی‌های داله موشه که توسط مادر آغاز می‌شود و سپس خود نوزاد آن‎ها را انجام می‌دهد، از ویژگی‌های مشخصه این مرحله هستند. این کارکردهای نوظهور در مجاورت مادر بروز می‌یابند و به نظر می‌رسد کودک عمدتاً به حرکات بدنی خودش و مادر علاقمند است. این امر خصوصاً از طریق این حقیقت به وضوح نمایان می‌شود که کودک خردسال تا سن ده ماهگی، ترجیح می‌دهد در اطراف پاهای مادرش بازی کند؛ رجحانی که به واسطۀ عملکرد بهترش و ثبات خلقش در جوار مادرش نمایان می‌شود.
2. دومین زیرمرحلۀ جدایی تفرد، دورۀ تمرین کردن[۶] است. این [دوره] با زیرمرحلۀ پیشین همپوشی دارد، پس از ده ماهگی آغاز شده و تا حدود ماه پانزدهم زندگی به طول می‌انجامد. کودک اکنون به طور پیوسته تمرین مهارت‌های حرکتی و کاوش محیط در حال گسترش انسانی و بی‌جان خود را افزایش می‎دهد. این امر، خواه نوزاد شروع به تاتی تاتی کردن کرده باشد یا در فرایند مهارت یافتن در چهار دست و پا رفتن، ایستادن یا خزیدن سریع به این طرف و آن طرف به کمک شکمش باشد، حقیقت دارد. مشخصه اصلی این زیرمرحله، سرمایه‌گذاری خودشیفته‌وار[۷] فراوان کودک بر کارکردهای خودش و بدنش و همچنین بر اُبژه‌ها و اهدافِ وارسی در حال گسترشش از واقعیت است. او نسبتاً در مواجهه با ضربه‌ها، افتادن‌ها و سایر ناکامی‌ها نظیر قاپیدن اسباب‌بازی توسط کودکی دیگر، مشکلی حس نمی‌کند. بزرگسالان آشنا، در محیطی که با آن مأنوس است معمولاً به منزلۀ جانشین‌های مادر پذیرفته می‌شوند (او در زیرمرحلۀ بعدیِ جدایی-تفرد از این نظر بسیار تغییر خواهد کرد).

کودک به محض رشد دستگاه حرکتی‌اش به دور شدن از مجاورت مادرش مبادرت می‌ورزد و غالباً چنان جذب فعالیت‌هایش می‏شود که برای مدتی طولانی به نظر می‌رسد از مادرش غافل است. با این حال، متناوباً به او رجوع می‌کند و به نظر می‌رسد از طریق تماس جسمانی با او به «سوخت‌گیری عاطفی»[۸] احتیاج دارد. در این زیرمرحلۀ دوم او به سمت مادرش می‌خزد، به پای او می‌چسبد و او را لمس می‌کند یا صرفاً با تکیه بر پای او می‌ایستد. تکاپوی او برای اکتشاف و چنانچه گرینِکر عنوان می‌کند «رابطه عاشقانه‌اش با دنیا» صرفاً برای مدت زمان کوتاهی به طول می‌انجامد. این‌ها به محض خسته شدنش افول می‌کنند و مجدداً نیاز پیدا می‌کند تا از طریق مجاورت مادرش «سوخت‌گیری» کند.