غریزه مرگ چیست؟

غریزه مرگ چیست؟

• ۱۸ آذر ۱۳۹۹
• دانشنامه, مختص اعضای ویژه

غریزه مرگ

در چارچوب تئوری نهایی فروید درباره غرایز، این نامی است که به یکی از طبقات اساسی داده شده: غرایز مرگ، که برعکس غرایز زندگی، در جهت کاهش تنش‌ها به نقطه صفر فعالیت می‌کنند. به بیان دیگر، هدف آن‌ها برگرداندن موجود زنده به وضعیت غیر آلی (بی‌جان) است.

غرایز مرگ در وهله اول جهت‌گیری درونی داشته و بیشتر به سوی خود تخریبی گرایش دارند، اما پس از مدتی به شکل غرایز پرخاشگرانه یا ویرانگر به سوی جهان بیرونی تغییر جهت می‌دهند.

اندیشه غریزه مرگ، که فروید برای اولین بار در کتاب دگرسوی اصل لذت (۱۹۲۰g) آن را مطرح کرده و تا انتهای فعالیتش به حمایت از آن ادامه داد، موفق نشد به اندازه اکثریت دستاوردهای او، از سوی طرفداران و جانشینان فروید پذیرش بدست آورد – و هنوز یکی از بحث برانگیزترین مفاهیم روانکاوی است. به عقیده ما، برای درک کامل معنای این مفهوم، تنها اشاره به اظهارنظرهای صریح فروید در این باره، یا مشخص کردن آن پدیده‌های بالینی که به نظر می‌رسد بهتر از هر چیز این فرضیه گمان پردازانه را توجیه می‌کنند، کفایت نمی‌کند. بلکه ضروری است که ارتباط میان مفهوم غریزه مرگ را با تکامل اندیشه فروید مشخص کرده و ضرورت ساختاری‌ای که معرفی آن در بستر تجدیدنظر عمومی‌تری که تحت عنوان نقطه عطف دهه ۱۹۲۰ شناخته می‌شود، را کشف کنیم. تنها با کمک چنین ارزیابی‌ای است که می‌توانیم به کسب بینش به نیازی که این اندیشه گواه آن است -علاوه بر تاکیدات صریح فروید و البته علی رغم عقیده‌اش مبنی بر این که چیزی اساسا تازه را کشف کرده است- امید داشته باشیم؛ چرا که این نیاز در جامه‌ای دیگر، پیش از این در مدل‌های نظری قدیمی‌تر توجهات را به خود جلب کرده است.

***

با خلاصه‌ای از فرضیه‌های فروید در رابطه با غریزه مرگ شروع می‌کنیم. این غریزه نشان‌دهنده گرایش بنیادین هر موجود زنده‌ای به بازگشت به وضعیت غیرآلی است. در این زمینه، «اگر فرض کنیم که موجود زنده دیرتر از موجودات بی‌جان به وجود آمده و از آن‌ها حاصل شده، پس غریزه مرگ در این قاعده […] با این اثر که غرایز گرایش به بازگشت به یک وضعیت پیشین را دارند، تناسب دارد». از این نقطه نظر، «کل ماده زنده مقید است که به دلایل درونی بمیرد». در ارگانیسم‌های چندسلولی، «لیبیدو با غریزه مرگ، یا ویرانگری، که در آن‌ها غالب است و در پی متلاشی کردن ارگانیسم سلولی و هدایت هر ارگانیسم جداگانه تک سلولی ]تشکیل دهنده آن[ به حالتی از پایداری غیرآلی است […] تلاقی می‌کند.  لیبیدو وظیفه بی ضرر ساختن این غریزه ویران کننده را بر عهده دارد، و این وظیفه را از طریق منحرف کردن این غریزه، تا حد زیادی، به سمت بیرون، در جهت ابژه‌های موجود در جهان بیرونی، به انجام می‌رساند – به زودی با کمک یک سیستم عضوی ویژه، یعنی دستگاه ماهیچه‌ای. آنگاه این غریزه، غریزه ویرانگر نامیده می‌شود، غریزه چیره دستی، یا اراده به قدرت. بخشی از این غریزه مستقیما در خدمت عملکرد جنسی قرار می‌گیرد، جایی که نقش مهمی بر عهده دارد. این ویژه‌ی سادیسم است. بخش دیگر آن در این جابجایی به سمت بیرون شریک نیست؛ بلکه درون ارگانیسم باقی می‌ماند و […] از لحاظ لیبیدویی همانجا پایبند می‌شود. در این بخش است که باید مازوخیسم اصلی شهوت‌زا را بشناسیم».

فروید موفق شد نقش‌های غرایز زندگی و مرگ را به صورت ترکیب شده در رشد لیبیدویی فرد توصیف کند، هم در شکل سادیستی هم مازوخیستی.

غریزه مرگ یکی از قطب‌های یک دوگانه جدید را تشکیل می‌دهد که در آن متضاد غریزه زندگی (یا اروس) است، که حالا همه غرایزی که پیش از این توسط فروید برشمرده شده بود را دربرمی‌گیرد (غرایز زندگی، غریزه جنسی، غرایز صیانت نفس، غرایز ایگو). در نتیجه غرایز مرگ در سیستم مفهومی فرویدی به عنوان نوع کاملا جدید از غریزه ظاهر می‌شوند که در طبقه‌بندی‌های قبلی هیچ جایگاهی نداشت (مثلا سادیسم و مازوخیسم که پیش از این از منظر فعل و انفعالات پیچیده میان غرایزی که همه ماهیتی کاملا مثبت داشتند، توضیح داده شده بود). اما در عین حال فروید به این غرایز جدید به صورت غرایز par excellence ]نهایی[ نگاه می‌کند، از این حیث که نمایانگر ذات تکرار شونده غریزه به صورت کلی هستند.

***