مازوخیسم چیست؟

مازوخیسم چیست؟

• ۱ اسفند ۱۴۰۰
• دانشنامه

مازوخیسم [Masochism]

روان‌کژی جنسی که در آن، ارضا شدن وابسته به تحمل رنج یا تحقیر توسط سوژه است.

فروید مفهوم مازوخیسم را از آنچه متخصصان رفتارهای جنسی به آن روان‌کژی جنسی می‌گویند فراتر می‌برد. او در وهله‌ی اول عناصر مازوخیستی را در رفتارهای جنسی مختلف مشخص می‌کند و شکل اولیه‌ی مازوخیسم را در سکسوالیته‌ی دوره‌ی کودکی می‌بیند. دوم آنکه فرم‌های مبدل آن و به طور برجسته، «مازوخیسم اخلاقی» را شرح می‌دهد که در آن، سوژه در نتیجه‌ی احساس گناه ناهشیار، به دنبال موقعیت قربانی است بدون اینکه لذت جنسی به صورت مستقیم در آن نقشی داشته باشد.

کرافت-ابینگ اولین کسی بود که شرح کاملی از یک روان‌کژی جنسی را با عنوان «Sacher Masoch» ارائه کرد. «تمام تظاهرات بالینی ذکر شده‌اند: درد فیزیکی القا شده به وسیله‌ی خراشاندن، چوب و فلک کردن، شلاق زدن؛ تحقیر اخلاقی از طریق برخورد برده‌مانند نسبت به زنان، همراه با تنبیه بدنی که اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌شود. نقش فانتزی‌های مازوخیستی از چشم کرافت-ابینگ دور نماند. او به رابطه‌ی بین مازوخیسم و عکس آن یعنی سادیسم اشاره کرد و بی هیچ تردیدی کل مازوخیسم را حاصل یک رشد پاتولوژیک در عناصر روانی زنانه –تقویت بیمارگونه‌ی برخی ویژگی‌های روح زن– می‌دانست» (1a).

به خاطر پیوند نزدیک بین مازوخیسم و سادیسم، و کارکردی که فروید در حیات ذهنی به این زوج مخالف نسبت می‌دهد، خواننده را به مدخل «سادو-مازوخیسم» ارجاع می‌دهیم. در اینجا باید خودمان را به اظهارات فروید درباره‌ی تمایزهای مفهومی که اغلب در روان-کاوی مورد استفاده قرار می‌گیرند محدود سازیم.

فروید در «مسئله‌ی اقتصادی مازوخیسم» (1924c) سه شکل از مازوخیسم را از هم متمایز می‌سازد: شهوت‌زا، زنانه و اخلاقی. اگر هم بتوان ایده‌ی «مازوخیسم اخلاقی» را به سادگی درک کرد (توضیحات بالا و این مقالات را ببینید: «نیاز به مجازات»، «احساس گناه»، «سوپر-ایگو»، «نِوروز ناکامی»، «واکنش درمانی منفی») در مقابل، دو فرم دیگر می‌توانند موجب سوء برداشت شوند.

الف. عبارت «مازوخیسم شهوت‌زا» معمولاً در معنای روان‌کژی جنسی مازوخیستی مورد استفاده قرار می‌گیرد (1b). با اینکه ممکن است این نوع نام‌گذاری درست به نظر برسد – چون شخص منحرف مازوخیست در درد به دنبال تحریک شهوانی می‌گردد – اما با چیزی که ظاهراً مد نظر فروید است همخوانی ندارد. او راجع به فرم بالینی قابل تشخیص مازوخیسم صحبت نمی‌کند، بلکه حالتی از روابط را مد نظر دارد که در ریشه‌ی روان‌کژی مازوخیستی نهفته است و در مازوخیسم اخلاقی نیز دیده می‌شود: این حقیقت که لذت جنسی وابسته به درد است.

ب. طبیعتاً عبارت «مازوخیسم‌ زنانه» ذهن را به سمت «مازوخیسم زنان» سوق می‌دهد. بدون شک مقصود فروید از این عبارت «بیان جوهر زنانگی» است، اما در نظریه‌ی دوجنس‌گرایی مازوخیسم زنانه یک امکان ذاتی برای همه‌ی انسان‌ها و فارغ از جنسیت است. علاوه بر این، ذیل این عنوان است که فروید توضیح می‌دهد جوهره‌ی روان‌کژی مازوخیستی در مردان از چه چیزی تشکیل می‌شود: «… اگر کسی فرصت مطالعه‌ی مواردی را که فانتزی‌های مازوخیستی در آن‌ها با جزئیات زیادی ساخته و پرداخته می‌شوند داشته باشد، به سرعت متوجه می‌شود که این فانتزی‌ها سوژه را در موقعیتی با مشخصه‌های زنانه قرار می‌دهند» (۲).

***

دو مفهوم کلاسیک دیگر، مازوخیسم‌های اولیه و ثانویه هستند.

منظور فروید از مازوخیسم‌ اولیه، حالتی است که در آن غریزه‌ی مرگ همچنان به سمت خود سوژه معطوف است، هرچند وابسته به لیبیدو بوده و با آن درآمیخته است. این نوع مازوخیسم‌ به این دلیل «اولیه» نامیده می‌شود که پیش از آن دوره‌ای وجود ندارد که پرخاشگری نسبت به ابژه‌ی بیرونی اِعمال شود، و همچنین مخالف با مازوخیسم‌ ثانویه است که در قالب معطوف کردن سادیسم علیه سلف خود سوژه تعریف می‌شود و مکملی برای نوع اولیه است.

ایده‌ی مازوخیسمی که نتوان آن را با معطوف ساختن سادیسم علیه سلف به خوبی توجیه کرد فقط زمانی مورد پذیرش فروید قرار گرفت که فرضیه‌ی غریزه‌ی مرگ را مطرح کرد.